Decennialang lieten IQ-tests wereldwijd een gestage stijging zien. Deze toename van gemiddeld zo’n drie punten per decennium werd het Flynn-effect genoemd, naar de Nieuw-Zeelandse onderzoeker James Flynn die het fenomeen in kaart bracht. Het leek een succesverhaal van vooruitgang: beter onderwijs, gezondere voeding, en een steeds complexere leefomgeving zouden onze cognitieve vermogens versterken.
Maar sinds de jaren negentig keert het tij. In meerdere landen, waaronder de Verenigde Staten, Noorwegen en Nederland, laten recente IQ-metingen een daling zien. Deze ommekeer staat inmiddels bekend als het “Reverse Flynn-effect”.
Die trend roept vragen op. Waarom neemt de gemiddelde IQ-score af in een tijdperk waarin kennis overal beschikbaar is? Wat zegt dat over onze leefstijl, ons onderwijs en de manier waarop technologie ons brein beïnvloedt? En belangrijker nog: moeten we ons zorgen maken?
In dit artikel duiken we in de nieuwste inzichten rond het Reverse Flynn-effect. We leggen uit wat het precies inhoudt, welke verklaringen wetenschappers aandragen, en welke implicaties dit heeft voor ons onderwijs, beleid en dagelijks leven.
Wat is het Reverse Flynn-effect? – van stijging naar daling van IQ
Om te begrijpen wat het Reverse Flynn-effect precies inhoudt, moeten we eerst terug naar het oorspronkelijke Flynn-effect. In de twintigste eeuw steeg de gemiddelde score op intelligentietests wereldwijd aanzienlijk. Onderzoekers zagen dit als bewijs dat mensen steeds beter werden in abstract denken, probleemoplossing en patroonherkenning.
Het klassieke Flynn-effect
Het oorspronkelijke Flynn-effect was geen toevalstreffer. De stijgende IQ-scores leken het resultaat van meerdere samenwerkende maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. Onderzoekers wijzen op een aantal structurele verbeteringen die hier waarschijnlijk aan hebben bijgedragen:
- Betere voeding en gezondheidszorg, vooral in de kindertijd
- Langere en bredere scholing, met meer nadruk op abstracte concepten
- Een leefomgeving die steeds complexer werd, met meer informatie en technologie
- Grotere aandacht voor cognitieve vaardigheden in werk en onderwijs
De opkomst van het Reverse Flynn-effect
In de laatste decennia van de twintigste eeuw kantelde de trend. Data uit verschillende landen laten zien dat de opwaartse lijn in veel gevallen niet wordt doorgezet. De volgende bevindingen illustreren hoe deze omkering zichtbaar werd:
- Een afname van IQ-scores bij nieuwe generaties, soms met meerdere punten per decennium
- Specifieke achteruitgang in domeinen als verbaal redeneren en numeriek inzicht
- Ruimtelijk inzicht bleef in sommige gevallen stabiel of nam zelfs toe
Het gaat hier niet om individuele achteruitgang, maar om een generatie-effect: jongeren scoren gemiddeld lager dan eerdere cohorten op dezelfde leeftijd. Deze trend is inmiddels zo breed zichtbaar dat wetenschappers spreken van een Reverse Flynn-effect.
Waarom daalt het gemiddelde IQ? Mogelijke oorzaken van het Reverse Flynn-effect
Het IQ is geen vaststaand gegeven. Net als bij het oorspronkelijke Flynn-effect wijzen wetenschappers erop dat de stijging – en nu de daling – van IQ-scores vooral verklaard moet worden door veranderingen in de omgeving. De recente cognitieve achteruitgang bij jongere generaties lijkt dan ook niet het gevolg van genetica, maar van hoe we vandaag de dag leven, leren en denken.
Factoren als onderwijs en intelligentie zijn nauw met elkaar verweven: als het onderwijs minder inzet op kritisch en abstract denken, blijven de effecten op cognitieve vaardigheden niet uit. Ook technologie speelt hierin een sleutelrol. De manier waarop digitale middelen ons dagelijks leven structureren, beïnvloedt ons denkvermogen op fundamentele wijze. Minder concentratie, minder verdieping en meer afleiding kunnen op termijn leiden tot meetbare verschuivingen in cognitieve prestaties.
Met andere woorden: de daling in IQ weerspiegelt bredere maatschappelijke veranderingen – in opvoeding, schoolpraktijk en mediagebruik – die allemaal op hun eigen manier bijdragen aan een omgeving waarin intellectuele stimulans niet langer vanzelfsprekend is.
1. Veranderingen in het onderwijs
Eén van de meest genoemde oorzaken ligt in de manier waarop we onderwijs organiseren. De afgelopen decennia zijn de prioriteiten in het onderwijs verschoven, met gevolgen voor de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden:
- Meer nadruk op gestandaardiseerde toetsen en reproductie van kennis
- Minder aandacht voor kritisch denken, creativiteit en probleemoplossend vermogen
- Toename van schermgebruik in de klas, met minder diepgaande verwerking van informatie
2. Digitale afleiding en cognitieve oppervlakkigheid
Onze digitale omgeving beïnvloedt de manier waarop we denken, leren en onze aandacht verdelen. Veel wetenschappers maken zich zorgen over de cognitieve effecten van constante prikkels en schermtijd:
- Fragmentatie van concentratie door multitasken
- Minder langdurige leessessies en diepere reflectie
- Verlies aan cognitieve ‘spierkracht’ doordat technologie veel denkwerk overneemt
3. Omgevings- en gezondheidsfactoren
Ook fysieke en psychosociale factoren spelen mee. De kwaliteit van onze leefomgeving – van lucht tot stressniveau – heeft invloed op de ontwikkeling van het brein, met name tijdens de jeugd:
- Luchtvervuiling blijkt schadelijk voor de cognitieve ontwikkeling bij kinderen
- Slechte slaapkwaliteit en stress zijn in verband gebracht met verminderde cognitieve prestaties
- Minder fysieke activiteit beïnvloedt hersenfuncties negatief
4. Sociaal-culturele trends
Veranderingen in leefstijl, mediagebruik en opvoeding zorgen er mogelijk voor dat kinderen en jongeren minder vaak worden blootgesteld aan informele cognitieve stimulans:
- Afname van lezen van complexe teksten of het voeren van diepgaande gesprekken
- Toename van passieve consumptie (scrollen, bingewatchen) in plaats van actieve geestelijke prikkeling
- Minder informele cognitieve stimulatie in het gezin, mede door tijdsdruk en schermgebruik
Vergelijkingstabel cognitieve prikkels: jaren ’80 vs. nu
| Aspect | Jaren ’80 | Nu |
| Leestijd per dag | 45 minuten | 18 minuten |
| Schermtijd kinderen | Minder dan 1 uur | 3–6 uur |
| Focus op school | Structuur en lezen | Digitaal en fragmentarisch |
| Probleemoplossing | Analytisch | Snel en oppervlakkig |
Gezien de veelheid aan factoren die samenhangen met de daling in IQ-scores, is het Reverse Flynn-effect waarschijnlijk het gevolg van een samenspel van ontwikkelingen. Geen enkele oorzaak verklaart het geheel; het gaat om een optelsom van veranderingen in opvoeding, onderwijs, leefomgeving en mediagebruik. Wat ze gemeen hebben, is dat ze onze cognitieve prikkeling lijken te verzwakken in plaats van te versterken. Dat roept de vraag op wat deze trend betekent voor de samenleving als geheel.
Wat betekent het Reverse Flynn-effect voor onze samenleving?
De daling in IQ-scores is geen abstract academisch probleem. Het raakt aan kernaspecten van hoe we leren, werken en samenleven. De impact laat zich niet in één cijfer vangen, maar vertaalt zich in subtiele, maar merkbare veranderingen in gedrag, beleid en sociale structuren.
Onderwijs onder druk
De gevolgen van het Reverse Flynn-effect worden waarschijnlijk het eerst zichtbaar in het klaslokaal. Wanneer cognitieve vaardigheden afnemen, verandert de dynamiek van het leren – en dat stelt het onderwijs voor nieuwe uitdagingen:
- Leerlingen hebben mogelijk meer moeite met het begrijpen van complexe instructies of probleemopgaven
- Leraren moeten extra investeren in het trainen van basisvaardigheden en denkstrategieën
- Curricula kunnen heroverwogen worden: meer focus op diepgang in plaats van toetsgericht werken
Arbeidsmarkt en innovatie
Niet alleen het onderwijs voelt de gevolgen van een dalende gemiddelde intelligentie. Ook op de arbeidsmarkt tekenen zich effecten af: van verminderde basisvaardigheden tot een groeiende kloof tussen beroepsniveaus:
- Bedrijven signaleren al een daling in basale taal- en rekenvaardigheden bij sollicitanten
- Opleidingen moeten bijspijkeren op gebieden die eerder als vanzelfsprekend golden
- De kloof tussen hoog- en laaggekwalificeerd werk dreigt te vergroten
Gezondheid en welzijn
Intelligentie hangt samen met gezondheid – en dat verband werkt twee kanten op. Verlies aan cognitieve scherpte kan gevolgen hebben voor het maken van gezonde keuzes én voor de druk op het zorgsysteem:
- Lager cognitief vermogen wordt in verband gebracht met slechtere beslissingen op het gebied van voeding, financiën en gezondheid
- Dit vergroot ongelijkheid, omdat cognitieve achterstand vaak samenhangt met sociaaleconomische kwetsbaarheid
- Er ontstaat extra druk op zorg en preventie, bijvoorbeeld via programma’s voor leesbevordering of ouderondersteuning
Kritiek en nuance – hoe betrouwbaar is IQ als maatstaf?
Hoewel het Reverse Flynn-effect als trend serieus wordt genomen, bestaat er ook stevige kritiek op hoe we IQ meten en interpreteren. Intelligentie is een complex en veelzijdig begrip, en een testscore vertelt nooit het hele verhaal.
Is IQ wel een goede maat voor intelligentie?
Niet alle onderzoekers zijn overtuigd dat de dalende IQ-scores ook echt een achteruitgang in denkvermogen betekenen. De vraag rijst: wat meten IQ-tests eigenlijk, en wat laten ze buiten beschouwing?
- IQ-tests meten vooral specifieke cognitieve vaardigheden zoals logica, patroonherkenning en taalbegrip
- Creativiteit, sociale intelligentie, praktische probleemoplossing en emotionele wendbaarheid blijven buiten beeld
- De relevantie van IQ-scores voor succes in het dagelijks leven of op de werkvloer is beperkt en contextafhankelijk
Cultuur, testontwerp en verwachtingspatronen
Naast de beperkingen van IQ-tests zelf, zijn er structurele factoren die scores kunnen beïnvloeden. Van culturele bias tot veranderende testgewoonten – deze elementen maken het beeld complexer:
- Veel IQ-tests zijn cultureel gekleurd en sluiten niet altijd aan bij de leefwereld of referentiekaders van geteste groepen
- Testen zijn gebaseerd op gemiddelden uit het verleden en worden periodiek “geherijkt”. Een daling kan dus deels methodologisch zijn
- Ook speelt mee dat mensen vandaag de dag minder vertrouwd zijn met het soort logisch-analytisch denken dat deze tests vereisen — zonder dat ze per se ‘minder slim’ zijn
Verschillen tussen groepen en landen
Het Reverse Flynn-effect is niet universeel. Sommige bevolkingsgroepen en regio’s laten andere patronen zien. Daarbij spelen onder meer sociaaleconomische factoren een rol:
- Niet overal is dezelfde daling zichtbaar. In sommige regio’s blijft het IQ stabiel of stijgt het nog licht
- Sociaaleconomische verschillen spelen een grote rol: kinderen uit kwetsbare gezinnen ervaren meer cognitieve stressoren, wat invloed kan hebben op testscores
Wat kunnen we ermee? Praktische lessen en aanbevelingen
Het Reverse Flynn-effect is geen onvermijdelijk lot, maar een signaal. Als de omgeving invloed heeft op hoe we denken, dan kunnen we ook ingrijpen in die omgeving. Zowel individuen als beleidsmakers hebben handvatten om cognitieve ontwikkeling te stimuleren.
Wat kun je als individu doen?
Hoewel de oorzaken structureel zijn, kun je als individu wel degelijk invloed uitoefenen op je eigen cognitieve ontwikkeling. Enkele gewoontes blijken opvallend effectief in het onderhouden van een ‘fit brein’:
- Lees meer, vooral moeilijkere teksten
- Beperk multitasking
- Stimuleer nieuwsgierigheid
- Geef ruimte aan verveling
Wat vraagt dit van het onderwijs en beleid?
Omgekeerd betekent een structurele trend ook dat er een collectieve verantwoordelijkheid ligt. Onderwijsinstellingen en beleidsmakers kunnen maatregelen nemen om cognitieve achteruitgang tegen te gaan:
- Herwaardering van kritisch en abstract denken
- Minder toetsdruk, meer denkruimte
- Toegankelijke intellectuele stimulans
- Technologie als middel, niet als doel
Voor ontwerpers, mediamakers en bedrijven
Ook buiten het onderwijs liggen kansen om mensen mentaal te stimuleren. Van interfaceontwerp tot contentformats: bedrijven en ontwerpers kunnen helpen om denkvermogen te behouden – of juist onbedoeld ondermijnen:
- Denk na over hoe producten cognitief gedrag beïnvloeden
- Stimuleer geletterdheid en denkvermogen ook buiten school
Een trend die tot denken stemt – op meerdere manieren
Het Reverse Flynn-effect is geen reden voor paniek, maar wel voor reflectie. Het dwingt ons om stil te staan bij de rol van omgeving, onderwijs en technologie in onze cognitieve ontwikkeling. Intelligentie is geen statisch gegeven – het groeit of verschraalt met wat we doen, wat we lezen, hoe we leren en waarmee we ons omringen.
In een tijd van digitale overvloed is aandacht schaars geworden. Misschien ligt daar wel de belangrijkste boodschap: niet ons IQ daalt, maar onze aandacht voor het denken zelf. Een uitdaging, die vraagt om een collectieve herwaardering van intellectuele verdieping.
Meer informatie over het Reverse Flynn-Effect?
Kijk dan eens naar onderstaande artikelen.
- The Guardian (2025).
‘Don’t ask what AI can do for us, ask what it is doing to us’: are ChatGPT and co harming human intelligence?
https://www.theguardian.com/technology/2025/apr/19/dont-ask-what-ai-can-do-for-us-ask-what-it-is-doing-to-us-are-chatgpt-and-co-harming-human-intelligence - Verywell Mind (2023).
The Flynn Effect: What’s Behind Rising IQ Scores?
https://www.verywellmind.com/the-flynn-effect-7565614 - The Times (2024).
Young losing their IQ advantage over old.
https://www.thetimes.co.uk/article/young-losing-their-iq-advantage-over-old-k3pg2j8pj
Verantwoording
Dit artikel over het Reverse Flynn-effect is naar eer en geweten samengesteld op basis van de informatie in onderstaande bronnen:
- Dutton, E., & van der Linden, D. (2017).
Why is intelligence declining? An overview of the current evidence. Intelligence, 59, 47–53.
Overzichtsstudie die wijst op een afname van cognitieve vaardigheden in westerse landen en mogelijke oorzaken bespreekt zoals dysgenetica, omgevingsfactoren en onderwijsveranderingen.
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0160289616300836 - Bratsberg, B., & Rogeberg, O. (2018).
Flynn effect and its reversal are both environmentally caused. Proceedings of the National Academy of Sciences, 115(26), 6674–6678.
Invloedrijke studie op basis van Noorse data, die aantoont dat de IQ-daling per generatie volledig door omgevingsfactoren verklaard kan worden.
https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1718793115 - Sundet, J. M., Barlaug, D. G., & Torjussen, T. M. (2004).
The end of the Flynn effect? A study of secular trends in mean intelligence test scores of Norwegian conscripts during half a century. Intelligence, 32(4), 349–362.
Eén van de eerste empirische aanwijzingen voor een kentering in het Flynn-effect, op basis van 50 jaar aan militaire IQ-data.
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0160289604000522 - Dworak, E.M., Revelle, W., & Condon, D.M. (2023).
Looking for Flynn effects in a recent online U.S. adult sample: Examining shifts within the SAPA Project. Intelligence, 98.
https://news.northwestern.edu/stories/2023/03/americans-iq-scores-are-lower-in-some-areas-higher-in-one/ - Wongupparaj, P. et al. (2023).
Seventy years, 1000 samples, and 300,000 SPM scores: A new meta-analysis of Flynn effect patterns. Intelligence, 98.
https://www.polytechnique-insights.com/en/columns/society/declining-global-iq-reality-or-moral-panic/ - Bratsberg, B., & Rogeberg, O. (2018).
Flynn effect and its reversal are both environmentally caused. PNAS, 115(26), 6674–6678.
https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1718793115
Wees de eerste om te reageren